BLIŻEJ POLSKIEJ KSIĄŻKI
„Byliśmy opozycjonistami, odrzucaliśmy kompromis z reżimem i pragnęliśmy się przyczynić do przybliżenia niepodległości i demokracji. Te zasady wyznaczały nasz horyzont ideowy i dostarczały narzędzia wartościowania zjawisk. /…/ Potępiając system, byliśmy ostrożni w potępianiu ludzi”. Tymi słowami historyk prof. Andrzej Friszke we wstępie do swej najnowszej książki Przystosowanie i opór (Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2007) określa postawę wobec PRL osób, związanych z Instytutem Historycznym, Klubem Inteligencji Katolickiej, Tygodnikiem „Solidarność”. Słowa te są również jego własnym kredo, kredo historyka najnowszych dziejów Polski.
Książka jest wyborem artykułów Friszke z ostatnich dwudziestu lat i koncentruje się przede wszystkim wokół trzech wątków tematycznych: myśli politycznej emigracji i opozycji krajowej, losach zaangażowanych katolików świeckich (moim zdaniem to temat najważniejszy) oraz przystosowaniu i oporze społeczeństwa polskiego w okresie stabilizacji reżimu 1956-1980.
W książce, obok artykułów zamieszczanych w czasopismach naukowych, znalazły się i te, które ukazały się na łamach „Gazety Wyborczej” i „Polityki”. Odbiegające od bieżącej publicystyki, narzucającej często ostry biało-czarny schemat postrzegania naszej niedawnej przeszłości, artykuły prof. A. Friszke dotyczą wydarzeń podstawowych dla polskiej historii po 1945 roku.
Wiele miejsca zajmują tu materiały o wydarzeniach październikowych, o marcu 1968 roku czy programie paryskiej „Kultury”, o losach polskiego Kościoła Ewangelickiego na Mazurach w latach 1945-1949, które miały duży wpływ na późniejszą emigrację Mazurów do RFN, a które autor zna z doświadczeń rodzinnych (ojciec był pastorem ewangelicko-augsburskiego, seniorem diecezji mazurskiej). Andrzej Friszke przypomina również m.in. działalność Prymasowskiej Rady Społecznej w czasie stanu wojennego.
Pisząc o różnych dramatycznych wydarzeniach z historii PRL, przybliża dotąd mniej nam znany sposób myślenia i podejmowania decyzji przez władze polityczne.
Tytułowy problem przystosowania i oporu Polaków stanowi nić przewodnią książki. Pokazany został poprzez przedstawienie stosunku do decyzji jałtańskich i poczdamskich w polskich koncepcjach politycznych lat 1945-1947, przez stosunek katolików wobec nowej władzy i spory w opozycji.
Wiele miejsca Friszke poświęca problemowi niepodległości w latach 1945-1980 oraz dążeniom do poszerzania wolności i praw obywatelskich. Jednym z kluczowych tematów książki jest problem legitymizacji władzy. Pisząc o stałym napięciu między władzą i społeczeństwem, autor nie pomija istotnych zmian społecznych i ekonomicznych, jak np. migracji ludności ze wsi do miast, która przyczyniła się do stabilizacji systemu.
Autor, oceniając postawy ludzi w sytuacji „…trwania przez kilkadziesiąt lat systemu komunistycznego i braku perspektyw jego zmiany”, uznaje, że „powszechność postaw przystosowania była zrozumiała, a nawet oczywista”. Opór społeczny w PRL widzi w trzech zakresach: to sprzeciw przeciwko niesuwerenności państwa – szczególnie silny do roku 1956, opór w zakresie praw obywatelskich oraz opór dotyczący religii.
Teksty, składające się na Przystosowanie i opór, powstawały w różnym czasie, zebrane w jednym tomie stały się nie tylko głosem w stale toczącym się w Polsce sporze o PRL, ale także głosem wyraźnie określającym stanowisko autora w sporze o historiografię III Rzeczypospolitej. Zdaniem prof. Friszke cechą tej historiografii było uznanie PRL-u za jeden etap w historii Polski, a nie za czarną dziurę, „podkreślanie wartości wolnościowych, niepodległościowych, przy uznawaniu ludzkich racji i uwikłań oraz występowania tych komplikacji, także po stronie ówczesnej władzy”.
W ocenie autora historiografia III RP „nie służyła wzmacnianiu narodowej krzepy czy budowaniu czarno-białych schematów. Tworzone w ramach tego porządku dzieła nie służyły jednej prawdzie, ale miały ułatwić namysł nad losem Polski i związanymi z nim zagadnieniami. Nie wykluczając nikogo z państwowej wspólnoty, miały budzić poczucie odpowiedzialności wszystkich – niezależnie po której stronie byli – za przeszłość i przyszłość”. Dodajmy, że autor Przystosowania i oporu wierny jest tym zasadom zarówno w tej książce, jak i we wszystkich innych, które ukazały się wcześniej.
Zachęcając do sięgnięcia po najnowszą książkę prof. Andrzeja Friszke, polecam uwadze także jego prace wcześniejsze, spośród których warto wymienić takie, jak np. Opozycja polityczna w PRL 1945 – 1980, Druga Wielka emigracja 1945 – 1949, Polska. Losy państwa i narodu 1939 – 1989 czy Geneza i historia Komitetu Obywatelskiego.
Danuta Meyza-Marušiak
