TO WARTO WIEDZIEĆ
Światowej sławy etnolog, antropolog społeczny i ekonomiczny, twórca szkoły funkcjonalnej i popularyzator badań terenowych d oceniany jest i dziś jako jedna z najważniejszych postaci nowoczesnej wiedzy o człowieku. Warto więc poznać podstawowe fakty z jego biografii.
Bronisław Kacper Malinowski urodził się 7 kwietnia 1884 roku w Krakowie w rodzinie Lucjana Malinowskiego i Józefiny z Łąckich. Jego ojciec był językoznawcą, profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, który zapoczątkował naukowe badanie dialektów polskich. Dom, w którym wychowywał się Bronisław, był miejscem spotkań krakowskiej profesury.
Po śmierci ojca (1898 r.) wychowaniem i kształceniem syna zajmowała się matka. To o niej Bronisław Malinowski później pisał: „Była pierwszą osobą, mającą na mnie wpływ w dzieciństwie i młodości, położyła podstawy wszystkiego, co posiadam w sensie umysłowym”. To matka wywoziła chorowitego syna do wsi Ponice koło Rabki.
Pobyty w Ponicach, gdzie „były drewniane domy bez kominów, duże piece, na których można było spać w zimne dni”, gdzie nie używano pieniędzy, i kolejne powroty do Krakowa zapisały się głęboko w świadomości późniejszego sławnego antropologa, który w konspekcie planowanej, choć nie napisanej książki Kultura jako doświadczenie osobiste napisał: „Było to moje pierwsze doświadczenie dwoistości, różnorodności świata“.
W 1902 roku Malinowski zdał maturę w prestiżowym Liceum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie i rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, skupiając się początkowo przede wszystkim na matematyce i fizyce doświadczalnej, później także na filozofii, psychologii i literaturze. Studia ukończył w 1906 roku pracą dyplomową O zasadzie ekonomii myślenia.
W czasie studiów często przebywał w Zakopanem. Towarzyszyli mu tam przyjaciele – Stanisław Ignacy Witkiewicz i Leon Chwistek. Na rozwój intelektualnych zainteresowań Malinowskiego wpłynęło środowisko kulturalne i naukowe Krakowa. Tam też bliżej poznał filozofię pozytywistyczną Ernsta Macha, która później miała stać się podstawą funkcjonalizmu.
Biografowie Malinowskiego uważają, że konkretnym bodźcem do zainteresowania się antropologią była lektura dwunastotomowego dzieła Jamesa G. Frazera Złota gałąź – studium starożytnych kultur, rytuałów i mitów.
Pod koniec 1909 roku Malinowski podjął podróże naukowe po Europie, przebywał kolejno na uniwersytetach w Wiedniu, Lipsku i Paryżu. W roku 1910 przybył do Londynu. Tam kontynuował studia w School of Economics and Political Science przy Uniwersytecie Londyńskim, studiując etnologię i socjologię pod kierunkiem znanych profesorów: Edwarda A. Westermarcka i Ch. S. Seligmana. Nawiązał także bliskie kontakty z wybitnymi antropologami brytyjskimi: wspomnianym już Jamesem G. Frazerem oraz z Alfredem C. Haddonem, Wiliamem H. R. Riversem i Graftonem E. Schmithem.
Wkrótce też zaczął publikować swe studia w brytyjskich czasopismach naukowych. Wówczas powstały pierwsze jego dwie książki: napisana po angielsku The Family among the Australian Aborigenes. A Sociological Study (1913 r.) oraz jedyna napisana po polsku Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego (1915 r.). Obie książki, a szczególnie tę pierwszą, oparł na materiałach archiwalnych.
Dzięki uzyskanemu w 1914 roku stypendium uczelni School of Economics wyjechał do Australii, gdzie przez kilka tygodni słuchał wykładów w Brytyjskim Towarzystwie Rozwoju Nauki w Melbourne, ówczesnym światowym centrum badań antropologicznych. Później podjął badania terenowe.
Pierwszym etapem wyprawy była wyspa Toulon w południowej części archipelagu Papui Nowej Gwinei.. Kolejnym stały się Wyspy Trobriandzkie, położone we wschodniej części tegoż archipelagu. Obserwacje mieszkańców tych wysp prowadził od czerwca 1915 roku do maja 1916 roku oraz od października 1917 do października 1918 roku. Badania nad mieszkańcami Australii i Oceanii kontynuował do 1920 roku.
Na wyspie Toulon, gdzie rozpoczął swoje pierwsze badania terenowe, uwagę poświęcił plemieniu Mailu. Na Wyspach Trobriandzkich w małej tubylczej wiosce mieszkał w namiocie. Szybko nauczył się miejscowego języka, by w trakcie badań nie korzystać z pomocy tłumacza. Jako pierwszy wypracował i zastosował w badaniach miejscowej społeczności metodę obserwacji uczestniczącej.
Aktywnie włączył się w życie codzienne mieszkańców wyspy, równocześnie zapisując miejscowe zwyczaje, rytuały, obrzędy religijne, a także zasłyszane mity, anegdoty, dowcipy czy plotki. Wyniki długotrwałych badań terenowych na Wyspach Trobriandzkich oraz swe przemyślenia teoretyczne opublikował później w wielu dziełach, które do dziś nie straciły nic ze swej aktualności, a z niego samego uczyniły twórcę metody funkcjonalnej w naukach, zajmujących się badaniami kultury. Metoda ta polega na wyjaśnianiu faktów antropologicznych przez ustalanie funkcji, które spełniają w określonym systemie kultury. W świecie naukowym uznany został jako twórca tzw. brytyjskiej antropologii społecznej.
Po powrocie do Londynu wydał wiele fundamentalnych dzieł, z których najważniejsze to Argonauci z zachodniego Pacyfiku (1922), Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich (1926), Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji (1929), Ogrody koralowe i ich magia (1935), Mit, magia, religia (1926), Mit w psychologii (1927) czy wydane później Naukowe teorie kultury, Dynamika przemian kulturowych oraz Wolność i cywilizacja.
Już pierwsza z wymienionych książek – Argonauci z zachodniego Pacyfiku – była wielkim sukcesem jej autora i otwarła przed nim bramę do kariery akademickiej. Malinowski wykładał i prowadził tłumnie odwiedzane seminaria na Uniwersytecie Londyńskim. W 1927 roku został kierownikiem specjalnie dla niego utworzonej, pierwszej na tej uczelni Katedry Antropologii Społecznej. Prócz tego wykładał na uczelniach w Genewie, Wiedniu, Rzymie i Oslo.
Bronisław Malinowski był nie tylko prekursorem teorii funkcjonalizmu, która wywarła silny wpływ na metody badań antropologicznych, ale także sformułował szereg postulatów i reguł do dziś obowiązujących antropologów w pracy terenowej. Uważał, że celem antropologa-badacza jest uchwycenie poglądu tubylca na świat widziany jego oczami, odnalezienie i zrozumienie sposobów jego myślenia i odczuwania, a także ustalenie, co w określonej społeczności jest normą, zwyczajem czy obowiązującą regułą.
Badaczom zalecał zakładanie swych placówek badawczych w dużej odległości od ośrodków, z którymi byliby związani kulturowo (np. misji). Uważał, że ważne jest przebywanie w badanej społeczności i życie codzienne w niej. Jego zdaniem badacz powinien mówić językiem tubylców, ponieważ tłumacz często sam określa potencjalne zainteresowania osoby badającej, a ponadto pewne sprawy może też pomijać, a inne rozwijać.
Badacz-antroplog koncepcję swych badań powinien opracowywać dopiero na miejscu. Nie powinien natomiast podpowiadać badanej społeczności takich rozwiązań problemów, jakie istnieją w jego kraju. Nie może swą obecnością zakłócać życia społeczności, powinien być przez nią akceptowany i respektować jej prawa, reguły, obyczaje i kanony zachowań.
Zdaniem Malinowskiego badacz winien być aktywnym łowcą, tj. przebywać w badanej społeczności o różnych porach dnia i nocy oraz być dobrze zorientowanym we wszystkich lokalnych wydarzeniach, a swe spostrzeżenia pilnie notować, nie zawierzając swej pamięci.
Metoda badań antropologicznych, mimo że została przez Malinowskiego opracowana przed wielu laty, w zasadzie do dziś nie uległa zmianie, ale przypomnijmy, że w czasach, gdy ją opracował, była wręcz rewolucyjna. Wcześniej bowiem istniała tzw. antropologia gabinetowa, opierająca się na zapisach podróżników i archiwaliach czy przypadkowych obserwacjach.
To on jest twórcą i popularyzatorem metody obserwacji uczestniczącej, która stanowiła przełom w antropologii i była wielkim krokiem w uznaniu odmienności kulturowej społeczeństw. Dla Malinowskiego kultura była trzonem życia społecznego. Pod pojęciem „kultura” rozumiał całokształt dziedzictwa społecznego, czyli „urządzenia, dobra, procesy techniczne, idee, zwyczaje i wartości” oraz mity, magię i religię.
W latach 1930 – 1938 był kierownikiem londyńskiego Instytutu Kultur i Języków Afryki. W 1934 odbył podróż naukową do Afryki południowej i wschodniej. Rok później przyjął obywatelstwo brytyjskie. W roku 1936 otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harwarda. W roku 1938 Bronisław Malinowski wyjechał na urlop naukowy do USA, gdzie po wybuchu II wojny światowej został profesorem na uniwersytecie Yale w New Haven.
Większość swego życia spędził poza granicami Polski, jednak z ojczyzną kontaktu nie tracił; od 1930 roku był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Wybuch wojny, okupacja Polski głęboko nim wstrząsnęły i, jak pisał, „wzbudziły na nowo poczucie przynależności narodowej i pełnej solidarności z narodem polskim”.
Silnie zaangażował się w utworzenie w Nowym Jorku Instytutu Polskiego i został jego dyrektorem. W dniu 15 maja 1942 roku wygłosił uroczyste przemówienie, inaugurujące działalność instytutu. Jednak dalszych własnych planów naukowych oraz ambitnych zamierzeń instytucji, którą miał kierować, nie było mu dane realizować. Zmarł na atak serca 16 maja 1942 roku w New Haven.
Współczesna antropologia respektuje wkład Malinowskiego w jej rozwój, czytelnicy sięgają po jego dzieła, ukazują się coraz to nowsze i pełniejsze jego biografie. Ostatnio wielkim zainteresowaniem cieszy się jego Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, z którego „wyłania się postać empatycznego etnografa, z zainteresowaniem i pietyzmem pochylającego się nad życiem krajowców, starającego się widzieć wszystko ich oczyma, mówiącego ich językiem, żyjącego jak oni” (Grażyna Kubica, Wstęp do Dziennik… Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 5).
W sposób specjalny jego pamięć czci od 1959 roku London School of Economics, gdzie każdego roku odbywa cykl wykładów pod nazwą „Malinowski Memorial Lecture”.
Danuta Meyza-Marušiak
MP 10/2008
