TO WARTO WIEDZIEĆ
Wrzesień to miesiąc, kiedy przypominamy sobie nie tylko wybuch II wojny światowej, bohaterską obronę Polski i początek długich lat okupacji. Przed 68. laty, gdy stało się jasne, że obrona kraju zaatakowanego przez sąsiadów z zachodu i wschodu zakończy się klęską, rozpoczęto budowę struktur polskiego państwa podziemnego.
Równolegle z siatką konspiracji wojskowej rozwijały się struktury konspiracji cywilnej. Jedną z takich organizacji cywilnych były Szare Szeregi, które grupowały zasadniczą część młodzieży Związku Harcerstwa Polskiego.
Konspiracyjna organizacja harcerska, która później działała pod kryptonimem Szare Szeregi, powstała w Warszawie w dniu 27 września 1939 roku, a więc w przeddzień kapitulacji stolicy. Jej założycielami i członkami naczelnictwa byli ks. Jan Paweł Mauersberger – przewodniczący, Wanda Opęchowska – wiceprzewodnicząca, Antoni Olbromski – sekretarz generalny, Maria Wocalewska – naczelniczka harcerek.
Pierwszym naczelnikiem harcerzy stał się Florian Marciniak, a po jego zamordowaniu w lutym 1944 roku w obozie w Gross-Rosen funkcję tę pełnił do kapitulacji powstania warszawskiego Stanisław Broniewski. Ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów był Leon Marszałek.
Kryptonim Szare Szeregi cała organizacja przyjęła dopiero w w 1940 roku. Zrodził się on w okupowanym Poznaniu, a jego powstanie związane jest z akcją informacyjną poznańskich harcerzy, którzy wieczorami wrzucali ulotki do skrzynek listowych mieszkań rodzin niemieckich przesiedlonych z Litwy, Łotwy i Estonii.
W ulotkach tych, pisanych w języku niemieckim, informowano nowych mieszkańców, iż nie jest prawdą, że ich mieszkania dobrowolnie opuścili Polacy, ale że brutalnie byli do tego zmuszeni przez okupanta. Ulotki podpisywane były skrótem SS, który w kryptonim Szare Szeregi rozwinęli harcmistrze dr Józef Wiza i Roman Łuczywek.
Szare Szeregi pierwotnie były tylko harcerską organizacją męską, później powstała także organizacja żeńska Szarych Szeregów występująca pod kolejnymi kryptonimami Związek Koniczyn, Bądź Gotów.
Członków Szarych Szeregów obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie uzupełnione ślubowaniem: „Ślubuję na Twoje ręce pełnić Służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacji dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia.”
Podstawową zasadą programową było wychowanie przez walkę, a została ona sprecyzowana w haśle „Dziś – Jutro – Pojutrze”. „Dziś” oznaczało konspirację i przygotowanie do powstania, „Jutro” – otwartą walkę zbrojną i powstanie, „Pojutrze” – pracę w wolnej Polsce.
Na czele harcerskiej organizacji męskiej stała Kwatera Główna Szarych Szeregów (kryptonim „Pasieka”). Jej ogniwami organizacyjnymi były chorągwie („Ule”), hufce („Roje”), drużyny („Rodziny”), zastępy („Pszczoły”). W czasie największego rozwoju organizacji istniało 20 chorągwi, z tego 6 na terenach wcielonych do Rzeszy, 5 na terenach wschodnich Polski, 9 w Generalnym Gubernatorstwie.
Stan liczebny organizacji zmieniał się; wiadomo, że 1 maja 1944 roku było 8 359 harcerzy skupionych w Szarych Szeregach, a organizacja żeńska Szarych Szeregów, która zrzeszała harcerki powyżej 16 roku życia, pod koniec wojny liczyła ok. 5 000 harcerek. Z powodów konspiracyjnych kontakty między męską a żeńską organizacją Szarych Szeregów istniały tylko na szczeblu Naczelnictwa.
Szare Szeregi ściśle współpracowały ze strukturami polskiego państwa podziemnego i Armią Krajową.
Początkowo do Szarych Szeregów przyjmowano młodzież męską od 17 roku życia, z czasem z tej cezury wiekowej zrezygnowano i przyjmowano również młodszych chłopców. W 1942 roku harcerzy z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono na trzy grupy. Najmłodsi w wieku 12-15 lat tworzyli drużyny „Zawiszy”.
W zasadzie nie brali udziału w walce przeciw okupantowi, natomiast przygotowywali się do służby pomocniczej – ratownictwa i łączności – i obowiązkowo uczyli się na tajnych kompletach. W Warszawie to właśnie Zawiszacy, którzy w ramach przygotowań do powstania poznawali gruntownie topografię miasta, z chwilą jego wybuchu stali się listonoszami Harcerskiej Poczty Polowej, roznosząc listy i kartki pocztowe w wyzwolonych dzielnicach miasta. Wielu z tych doręczycieli nadzieji z biało-czerwonymi opaskami dosięgnęły niemieckie kule.
Drugą grupę stanowili chłopcy w wieku od 16 do 18 lat. Byli oni zorganizowani w Bojowych Szkołach, w których prowadzono szkolenie wojskowe i przygotowywano młodzież do służby w oddziałach rozpoznawczych, zwiadowczych, łączności. Harcerze ci brali udział w walce konspiracyjnej w Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, a od roku 1941 „Wawer – Palmiry”.
Prowadzili propagandę wśród ludności polskiej, rozlepiając afisze, pisząc hasła na murach, rozrzucając ulotki, zrywając niemieckie flagi, gazując kina, podłączając się do niemieckich megafonów. Bojowe Szkoły prowadziły także destrukcyjną akcję „N”, która była akcją propagandową skierowaną do Niemców. Polegała ona przede wszystkim na podrzucaniu ulotek i gazetek.
Drużyny te uczestniczyły również w akcji „Wywiad – Informacja Szarych Szeregów” (akcja WISS), obserwując ruchy wojsk niemieckich. W ramach przygotowania do „przełomu”, jakim miała być akcja „Burza”, drużyny Bojowych Szkół przechodziły szkolenie wojskowe i otrzymywały przydziały do jednostek Armii Krajowej, gdzie miały zadanie pełnienia pocztów dowódców, oddziałów łączności i oddziałów rozpoznawczych.
Podobnie jak Zawiszaków, harcerzy z tych drużyn obowiązywało uczestnictwo w tajnych kompletach nauczania. W powstaniu warszawskim harcerze z Bojowych Szkół walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach stolicy jako plutony piechoty.
Najstarsi członkowie Szarych Szeregów (powyżej 18 lat) byli zorganizowani w Grupy Szturmowe, a drużyny tych grup były bezpośrednio podporządkowane Kierownictwu Dywersji Armii Krajowej („Kedyw”). To z nich w 1943 roku utworzono słynny batalion „Zośka”, z którego 3 kompanię wydzielono do zadań specjalnych. Początkowo działała pod kryptonimem „Agat”, później „Pegaz”, a wiosną 1944 roku powstał z niej batalion „Parasol”.
To właśnie oddziały Grup Szturmowych Szarych Szeregów wykonały wiele akcji bojowych, takich jak wysadzanie pociągów, mostów kolejowych, odbijanie wieźniów, jak np. słynna akcia pod Arsenalem czy akcja w Celestynowie. Oddziały te likwidowały także funkcjonariuszy aparatu terroru hitlerowskiego np. Kutscherę, Koppego, Burckiego, Schulza czy Langego. Inne oddziały, np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej walczyły w oddziałach partyzanckich oraz prowadziły sabotaż kolejowy.
Do „przełomu” oddziały Grup Szturmowych przygotowywały się odbywając szkolenie w konspiracyjnych szkołach podchorążych. W Warszawie Szare Szeregi prowadziły m. in. Szkołę Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola”. Szkolenie prowadzono również w formie kursów niższych dowódców. Do odbudowy powojennej kraju członkowie Grup Szturmowych przygotowywali się kończąc naukę szkolną i podejmując studia na tajnych uniwersytetach.
Popularnością wśród nich cieszyły się konspiracyjne zespoły samokształceniowe. Wiele oddziałów terenowych brało udział w walkach prowadzonych przez zgrupowania Armii Krajowej, a później w marszu na pomoc powstańczej Warszawie.
W powstaniu warszawskim bataliony Szarych Szeregów „Zośka” i „Parasol” walczyly w zgrupowaniu „Radosław” na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc ogromne, bo sięgające 80 proc. ich stanu, straty. Komendant Główny AK uznał, że kompania „Rudy” z batalionu „Zośka” była najlepszą kompanią Armii Krajowej. Na Woli i Starówce walczył również batalion „Wigry”.
Organizacja Harcerek, którą w Szarych Szeregach kierowała J. Łapińska, prowadziła przede wszystkim działalność wychowawczą i opiekuńczą np. nad wieźniami, współdziałając z Radą Główną i Opiekuńczą oraz Polskim Czerwonym Krzyżem. W organizacji największy nacisk kładziono na przygotowanie dziewcząt do pracy w służbie sanitarnej i w łączności.
Harcerki, które ukończyły 18 lat, kierowano do Wojskowej Służby Kobiet i oddziałów Kedywu Armii Krajowej. To one podczas powstania warszawskiego dokonywały cudów, by dotrzeć z rozkazami i meldunkami na wskazane miejsca, pod kulami wynosiły rannych, opiekowały się nimi w polowych szpitalach, przeprowadzały ludzi kanałami. W swym bohaterstwie nie ustępowały chłopcom.
Komenda Główna Szarych Szeregów i poszczególne chorągwie wydawały tajnie liczne broszury, materiały szkoleniowe oraz pisma m. in. „Źródło”, „Drogowskaz”, „Wigry”, „Pismo Młodych”, „Brzask”, „Dziś i Jutro”, „Młodzież” „Krąg”. Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 roku żeńska Grupa Wykonawcza Łączniczek i Kolporterek licząca ok. 50 osób, Głównym zadaniem tego zespołu był kolportaż prasy konspiracyjnej.
Pamięć o Szarych Szeregach odznaczonych Krzyżem Virtuti Militari żyje w społeczeństwie polskim, poświęcono im nie jedną książkę i nie jeden artykuł. Tradycje tej bohaterskiej organizacji podtrzymuje i propaguje Stowarzyszenie Szare Szeregi, a w Muzeum Powstania Warszawskiego poświęcona jest młodym bohaterom tamtych lat rozległa ekspozycja.
Danuta Meyza-Marušiak
MP 9/2007
