SŁOWACKIE PEREŁKI
Wpadające do wnętrza przez okna promienie słoneczne ocieplały surowy wystrój kościoła, dodając mu swoistej mistyczności. Panującą ciszę przerywał jedynie odgłos stawianych przeze mnie po drewnianej posadzce kroków oraz charakterystyczne skrzypienie starych desek. Jak to się mogło trzymać bez żadnego gwoździa? – rozmyślałam, przyglądając się unikatowemu kościołowi, jednemu z pięciu kościołów artykularnych na Słowacji, który zachował się do dziś.
Ewangelicki kościół artykularny Świętego Krzyża (Svätý Kríž) znajduje się w niewielkiej wsi o tej samej nazwie, niedaleko drogi krajowej nr 18, jakieś 10 km od Liptowskiego Mikulasza. Wybudowany został w 1729 roku na terenie nieistniejącej już wsi Paludza.
Niestety, nie zachowały się dokumenty, opisujące wygląd kościoła sprzed jego przebudowy, mającej miejsce w 1774 roku, której autorem był mistrz ciesielski Jozef Lang. To właśnie on z 40 pomocnikami bez udziału architekta, korzystając jedynie ze swojego doświadczenia, przebudował kościół w ciągu 8 miesięcy i 22 dni. W latach 1974–1982 ze względu na budowę zbiornika retencyjnego Liptowska Mara oraz konieczność zalania 13 liptowskich gmin, świątynię rozebrano i przeniesiono do wsi Święty Krzyż.
Dobrze, że udało się zachować autentyczny kościół, który nie zniknął wraz z zatopioną wsią – pomyślałam, rozglądając się po ascetycznym wnętrzu z nielicznymi dekoracjami, skupiając wzrok na dwupiętrowych emporach ozdobionych roślinnymi ornamentami, wizerunkami świętych i motywami biblijnymi oraz herbami rodowymi liptowskich rodzin szlacheckich. Najcenniejszym elementem obiektu jest barokowy ołtarz główny z 1693 roku z obrazem przemiany Chrystusa.
Kazalnica jest dziełem Jana Lercha z Kieżmarku, natomiast XVIII-wieczne organy powstały w pracowni Martina Podkonickiego. O tym, że jest to dawna świątynia ewangelicka, świadczą obrazy przedstawiające Marcina Lutra i jego najbliższego współpracownika Filipa Melanchtona. Masowy napływ osadników pochodzenia niemieckiego na tereny północnej i środkowej Słowacji przyczynił się do szybkiego rozwoju reformacji, w wyniku której powstały kościoły ewangelickie.
W drugiej połowie XVII wieku Habsburgowie rozpoczęli politykę rekatolicyzacji tych obszarów. W tym okresie doszło do prześladowań miejscowych ewangelików. W 1678 roku wybuchło antyhabsburskie powstanie pod dowództwem Emeryka Thökölyego. Powodzenie powstańców zmusiło Leopolda I do ustępstw wobec protestantów. Podczas sejmu w Sopronie w 1681 roku zatwierdzono kodeks, który zezwalał im na budowę kościołów, ale z pewnymi obostrzeniami.
Mogli oni budować kościoły poza granicami osad wyłącznie z drewna, bez wież i dzwonów, a wejście do nich musiało znajdować się po przeciwnej stronie niż osada. Kościół Świętego Krzyża, tak jak pozostałe słowackie kościoły artykularne, został wzniesiony według zasad określonych podczas sejmu w Sopronie. Wybudowany na planie krzyża imponujących rozmiarów (43 m długości, 11,5 wysokości) może pomieścić nawet 6 tysięcy wiernych.
W 1781 roku po wydaniu przez cesarza austriackiego Józefa II patentu tolerancyjnego, przed kościołem dobudowano samodzielnie stojącą drewnianą wieżę, pełniącą funkcję dzwonnicy. Niestety, stare dzwony zostały zarekwirowane podczas I wojny światowej, a obecne pochodzą z początku lat XX minionego stulecia.
Kościół artykularny w Świętym Krzyżu można zwiedzać przez cały rok. Uważany jest za jedną z największych budowli drewnianych na Słowacji i w Europie Środkowej. Ten rzadki zabytek architektury uznany za narodową pamiątkę kultury zachwyca swoim wyglądem do dziś.
Magdalena Zawistowska-Olszewska
Zdjęcia: autorka
