OKIENKO JĘZYKOWE
Już od dawna planowałam poruszyć ten temat, choć nie jest on ani chwytliwy, ani śmieszny. No i ciągle były jakieś inne, ważniejsze do poruszenia, aktualniejsze. W końcu jednak nadszedł odpowiedni czas.
Który czy jaki to zaimki przymiotne, względne, należące do rodzaju pytających. Większość osób, nie zastanawiając się nad ich znaczeniem, stosuje je wymiennie, a właściwie zastępuje który przez jaki – analogiczna wymiana w drugą stronę zachodzi rzadko!
Zasady regulujące użycie obu zaimków przynosi choćby „Wielki słownik poprawnej polszczyzny” PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego. Pod hasłem „który” można w nim przeczytać:
„Jeżeli w poprzedzającym kontekście można użyć zaimka ten, następuje po nim zaimek który. Np.: Wybraliśmy tego kandydata, który (nie: jaki) znał najwięcej języków. (…) Jeżeli w zdaniu nadrzędnym może wystąpić zaimek taki — następuje po nim zaimek jaki. Np.: Wybrała taką melodię, jaką (nie: którą) matka bardzo lubiła”.
Niby proste, ale… No właśnie! Okazuje się, że nie w każdym zdaniu ta zasada działa, bo nie zawsze pary zaimków: ten – który i taki – jaki sobie odpowiadają.
Mirosław Bańko, jako redaktor „Słownika wyrazów trudnych i kłopotliwych” pisze w nim: „Mieszanie zaimków który i jaki nie zawsze jest naganne i często pozostaje niezauważone”. A następnie przytacza teksty autorstwa znanych pisarzy i publicystów, którzy wspomnianą zasadę złamali.
I tak np. cytuje Tadeusza Boya-Żeleńskiego: „Nie ma nic ciekawszego dla badań stylistycznych niż porównywanie listów, jakie Sobieski pisał do innych, a listów do niej, do Marysieńki”. Choć sens tego zdania (a także innych podanych w słowniku) nie został zaburzony, to jednak wydaje się, że zadziałała tu raczej licentia poetica.
Słowa M. Bańki nie znaczą, że pod względem użycia jaki i który mamy całkowitą dowolność! Najczęściej bowiem wymiana jednego zaimka na drugi zmienia sens wypowiedzenia.
Jeśli zadamy pytanie: Jaki król zwyciężył pod Grunwaldem?, to użyty w nim zaimek implikuje odpowiedź typu: stary, wysoki, polski itp. Natomiast odpowiedzią na pytanie Który król zwyciężył pod Grunwaldem?, będzie oczywiście Władysław Jagiełło.
Pamiętajmy zatem, że zaimek jaki służy do wskazywania cech przysługujących elementom jakiegoś zbioru (gdy chcemy wskazać na typ zjawisk, rzeczy, osób itp.), zaś który do wskazywania konkretnych elementów tego zbioru (gdy chcemy wskazać konkretną rzecz, osobę, konkretne zjawisko itp.). A jeśli mamy z tym problem, to kierujmy się dodatkowo wspomnianą już wyżej zasadą, zawartą w schemacie: taki – jaki, ten – który.
Maria Magdalena Nowakowska
