WAŻKIE WYDARZENIA W DZIEJACH SŁOWACJI
Żydzi z Palestyny w Słowackim Powstaniu Narodowym – na pierwszy rzut oka takie sformułowanie wydaje się sztuczne i niedorzeczne! Gdzie Rzym, a gdzie Krym! A jednak…
Żydzi pojawili się na ziemiach słowackich w XIII wieku. W XIV wieku mieszkali już w kilku miastach. Największym skupiskiem żydowskim była Bratysława, gdzie mieszkało wówczas około 800 Żydów.
W XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku arystokracja węgierska, mając na celu podniesienie poziomu gospodarczego, zaczęła planowo osiedlać Żydów w swoich dobrach jako zarządców, karczmarzy i dzierżawców stawów.
Od lat dwudziestych XVIII wieku na ziemie słowackie napływali Żydzi z Czech, Moraw i Śląska, gdzie zostały wówczas wprowadzone limity dopuszczalnej liczby zawieranych małżeństw żydowskich.
Centrum żydowskiego życia religijnego i kulturalnego stała się Bratysława. Na początku XVIII wieku powstała tu jeszywa (uczelnia talmudyczna), która szybko stała się znanym w całym świecie żydowskim centrum intelektualnym. Wielką sławę uzyskała ona w czasach rabina Chatama Sofera (znanego także pod niemieckim nazwiskiem Mosze Schreiber), który rządził bratysławską gminą żydowską przez 33 lata (1806−1839).
Miał on wykształcić 120 rabinów, był bezkompromisowym strażnikiem tradycji żydowskiej w wersji konserwatywnej i przeciwnikiem judaizmu reformowanego. Jeden z jego synów (miał dziesięcioro dzieci) został z czasem głównym rabinem Krakowa, posłem do Rady Rzeszy w Wiedniu z okręgu Kołomyja w Galicji i członkiem parlamentarnego Klubu Polskiego. Zaś jeden z zięciów został głównym rabinem Wiednia.
Żydzi na Słowacji byli silnie podzieleni – jedni skupiali się wokół tzw. Synagogi Neologicznej, powstałej w roku 1869, inni wyznawali judaizm ortodoksyjny. Na wschodzie Słowacji część społeczności żydowskiej tworzyli chasydzi, potomkowie Żydów przybyłych z polskiej Galicji.
Słowacki ruch narodowy od końca XIX wieku kształtował się między innymi pod hasłem „Na Słowacji – po słowacku” i głosił hasła ograniczenia roli Żydów w życiu gospodarczym. Popularny stał się antysemityzm.
W momencie powstania Państwa Słowackiego w 1939 roku żyło w nim około 80 tysięcy Żydów, co stanowiło ponad 3,5% ludności kraju.
Jednym z najbardziej dramatycznych momentów najnowszej historii Słowacji była deportacja 58 tysięcy Żydów słowackich w 1942 roku do obozów zagłady. Do pociągów z własnej inicjatywy i w nieokupowanym kraju doprowadzali Żydów członkowie Gwardii Hlinki i urzędnicy Państwa Słowackiego.
Ponadto Słowacja zapłaciła jeszcze III Rzeszy za przejazd deportowanych osób do „miejsca przeznaczenia”. Baraki w podobozie Birkenau w Auschwitz w sporej mierze zbudowali żydowscy więźniowie ze Słowacji. Znacząca grupa Żydów została zwolniona z obowiązku wyjazdu jako tzw. użyteczni Żydzi. Kilkanaście tysięcy z nich wywieźli do obozów koncentracyjnych później, po wybuchu powstania słowackiego, Niemcy.
Jednocześnie już od końca XIX wieku grupki Żydów emigrowały zgodnie z religijnymi nakazami do Palestyny. Wiedzeni ideałami syjonizmu chcieli budować tam „narodową siedzibę żydowską”.
Żydzi mieszkający w Palestynie, tzw. jiszuw, nie zwrócili wystarczającej uwagi na los braci w Europie i holocaust. Do dzisiaj jest to tematem rozliczeń w Izraelu. Zresztą wiedza o tragedii Żydów europejskich bardzo powoli rozchodziła się po świecie. Latem 1942 roku, kiedy w obozach zagłady mordowano już masowo, działacze Światowej Agencji Żydowskiej zastanawiali się, czy prawdziwe są pogłoski, iż naziści mają wobec Żydów plany zagłady!
W 1944 roku w Palestynie zaczęto formować u boku Brytyjczyków pierwszy większy żydowski oddział wojskowy – Brygadę Żydowską – który wiosną 1945 roku znalazł się w północnych Włoszech. Działacze żydowskiej samoobrony w Palestynie – Hagany (a dokładnie członkowie jej elitarnego oddziału Palmach) wystąpili z projektem organizacji grup, które potem były przerzucane do południowo-wschodniej Europy i tam pomagały ratować Żydów i organizować ich ruch oporu.
Takie grupy przygotowano dla Węgier, Rumunii, Jugosławii, Bułgarii, Austrii i Słowacji. We współpracy z brytyjską organizacją dywersyjno-wywiadowczą SOE (Special Operation Executive) wybrano kilkadziesiąt osób niedawno przybyłych do Palestyny z Europy i znających dobrze realia swoich byłych ojczyzn. Tych bojowników żydowskich latem 1944 roku przerzucono stopniowo do ich krajów pochodzenia.
Zaplanowano, że grupa słowacka liczyć będzie czterech mężczyzn i jedną kobietę. Tą kobietą była Marta Reich z Rożniawy, działaczka ruchu na rzecz tworzenia kibuców w Palestynie Haszomer Hacair, której udało się wyjechać ze Słowacji prawie w ostatnim momencie w roku 1939. W Palestynie zmieniła imię i nazwisko na hebrajskie Haviva Reik i stała się specjalistką od uprawy cytryn. W 1942 roku wstąpiła do brytyjskiej pomocniczej wojskowej służby kobiet i otrzymała stopień sierżanta. W 1944 roku miała 30 lat.
Brytyjczycy protestowali przeciwko udziałowi kobiet w skokach spadochronowych za linią frontu, ale dla Hagany była to sprawa niezwykłej wagi ideologicznej. Kiedy okazało się, że Anglicy gotowi są zrzucić na Słowację jedynie mężczyzn, wykorzystano fakt, że po wybuchu powstania na lotnisko koło Zwolenia miała lecieć amerykańska misja wojskowa. Właśnie na pokładzie wiozącym tę misję 17 września 1944 roku znalazło się też miejsce dla Havivy Reik.
Cała pięcioosobowa grupa spotkała się pod koniec września 1944 roku na Słowacji w Bańskiej Bystrzycy. Zespół z Palestyny organizował na terenach opanowanych przez powstańców pomoc dla Żydów, którym udało się uchronić przed deportacjami, i starał się zorganizować ewakuację żydowskich sierot przez Węgry do Palestyny. Po decyzji powstańców o opuszczeniu Bańskiej Bystrzycy ok. 40 Żydów wspólnie, w jednej kolumnie opuściło miasto i ukrywało się w górach w okolicy Pohronskiego Bukovca.
Na początku listopada 1944 roku grupa została wykryta przez oddział ukraińskiej Waffen SS. Havivę przewieziono do Bańskiej Bystrzycy, tam przesłuchiwano, prawdopodobnie torturowano, a 20 listopada rozstrzelano w Kremničce, w rowie przeciwczołgowym. Jednemu z członków grupy żydowskiej udało się przeżyć i doczekać przyjścia Armii Czerwonej. Po wojnie wrócił on do Palestyny.
W 1952 roku zwłoki trzech pozostałych członków grupy ekshumowano i uroczyście przewieziono do Jerozolimy, gdzie pochowano je w narodowym panteonie na Wzgórzu Herzla. Postać Havivy Reik przemawia do wyobraźni i dzisiaj. Siły zbrojne Izraela mianowały ją pośmiertnie podpułkownikiem. Jej imieniem nazwano jeden z kibuców, a w wielu miastach izraelskich (a także w jednym z miast Kanady) są ulice jej imienia. Uhonorowała ją także Bańska Bystrzyca, nadając jej w roku 1990 tytuł honorowego obywatela miasta.
Andrzej Krawczyk
