WAŻKIE WYDARZENIA W DZIEJACH SŁOWACJI
Pierwsza wojna światowa zmieniła sytuację polityczną Słowaków. Spowodowała, że z mniejszości narodowej na Węgrzech Słowacy stali się częścią nowego bytu politycznego Czechosłowacji. Oczywiście idea współpracy Czechów i Słowaków – podbudowana bliskością kulturową – funkcjonowała od dawna, co najmniej od lat 40. XIX wieku.
Jednak zasadniczy nurt życia politycznego i społecznego obu narodów był oddzielny: Czesi żyli w ramach Austrii i ich głównym problemem była rywalizacja (czy też konflikt) z żywiołem niemieckim, Słowacy zaś żyli, funkcjonowali i starali się rozwiązywać swoje problemy i realizować nadzieje w ramach Węgier, nawet jeśli Węgry czasowo były pod dominacją austriacko-niemiecką.
Od roku 1867, czyli w dobie najważniejszej z punktu widzenia tworzenia się nowoczesnych społeczeństw i zakończenia procesów narodotwórczych, Węgry w ramach Austro-Węgier były w dziedzinie polityki wewnętrznej całkowicie suwerenne. Walka narodowa Słowaków toczyła się o jak największą autonomię narodową i prawa językowo-kulturalne. Ich przynależność do Węgier nie była kwestionowana. Podobny był horyzont działań czeskich.
Dopiero w trakcie Wielkiej Wojny (1914-1918) pojawiła się idea połączenia obu narodów i niezbędnego dla osiągnięcia tego celu rozbicia Austro-Węgier. Dla Czechów i Słowaków koncepcja Czechosłowacji wydawała się wyjątkowo korzystna: oba narody uniezależniały się w ten sposób od wpływu narodów i państw, które dominowały nad nimi przez wieki.
Połączenie sił czeskich i słowackich – chociaż ich potencjał i liczba ludności były nierówne (w stosunku mniej więcej 2:1 na korzyść Czechów) – pozwalało na utworzenie organizmu państwowego, który w realiach europejskich mógł funkcjonować już jako państwo średniej wielkości.
Dodatkową korzyścią dla Czechów, wynikającą z połączenia ze Słowakami, było demograficzne wzmocnienie ich pozycji wobec Niemców wewnątrz ziem czeskich (gospodarka w Czechach była w większości w rękach niemieckich) i pozbycie się statusu „słowiańskiej wyspy w morzu żywiołu niemieckiego”. Na początku wojny Czesi i Słowacy funkcjonowali jeszcze w perspektywie dawnych poglądów i idei, czyli osobno. Koncepcja Czechosłowacji została wymyślona i zaprezentowana w drugiej połowy 1916 roku.
Tymczasem do wojny włączyły się Stany Zjednoczone, co spowodowało zasadniczą zmianę polityczną w świecie, bowiem od lat 20. XIX wieku USA kierowały się polityką izolacjonizmu i zasadą niemieszania się w konflikty europejskie. Prezydent USA Wodrow Wilson zgodnie ze swymi idealistycznymi i pacyfistycznymi poglądami starał się początkowo o przekonanie obu stron konfliktu – Ententy i Państw Centralnych – do zakończenia wojny w trybie „pokoju bez zwycięzców”, później jednak uznał, że „ideały demokracji” nakazują poparcie państw Ententy, czyli Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Rosji.
Osiemnastego grudnia 1916 roku prezydent Wilson rozesłał do rządów wszystkich walczących w Europie państw poselstwo, w którym wzywał do zakończenia wojny i stawiał pytanie o cel walki. Francja i Wielka Brytania odpowiedziały wspólnie notą z 10 stycznia 1917 roku.
Wśród przedstawionych przez nie celów wojny pojawił się postulat, który dla Europy Środkowej miał znaczenie rewolucyjne: „Wyzwolenie Czechosłowaków spod obcego panowania”. I chociaż było to sformułowanie nieostre i mało precyzyjne, miało ono znaczenie historyczne – po raz pierwszy w życiu międzynarodowym pojawiło się oficjalne odwołanie do idei czechosłowackiej (choć na razie była mowa o Czechosłowakach i wcale nie było jasne, że musi to oznaczać powstanie czechosłowackiego państwa).
Tomáš Masaryk i jego współpracownicy starali się w tym czasie jak najszerzej prezentować i popularyzować w Europie koncepcję współpracy Czechów i Słowaków i utworzenia przez nich wspólnego państwa. Na czele ruchu narodowego Czechów i Słowaków stały wówczas trzy osoby: wymieniony wyżej Tomáš Masaryk, znany intelektualista i socjolog, Edvard Beneš, jego pomocnik i genialny organizator (jego polityka z lat 30. i po 1945 roku jest bardzo dyskusyjna) oraz znany podróżnik i pilot, ulubieniec salonów Paryża i Rzymu, Słowak Milan Štefánik. Ten skład kierowniczej trójki miał charakter symboliczny: z jednej strony dwóch Czechów i jeden Słowak, a z drugiej tego Słowaka nie mogło zabraknąć w gronie przywódców.
Aby prezentować koncepcję powstania Czechosłowacji trzeba było wezwać do likwidacji Austro-Węgier i uczynienia z tego jednego z celów wojny. Masaryk w pierwszej połowie 1917 roku traktował to jako swoje zadanie główne. Nie było ono łatwe, bo świat był przyzwyczajony do starego porządku i likwidacja państwa austriackiego w dotychczasowej formule wydawała się posunięciem zbyt radykalnym i grożącym destabilizacją całej Europie Południowo-Wschodniej.
Nawet zwolennik idei czechosłowackiej, prezydent USA miał obawy przed takim sformułowaniem celu politycznego. Świadczy o tym jego odpowiedź na inicjatywę pokojową papieża Benedykta XV z sierpnia 1917 roku.
Papież zaproponował zakończenie wojny i powrót do stanu geopolitycznego sprzed wybuchu wojny. Prezydent Wilson odrzucił taką propozycję, ale jednocześnie ustosunkował się do postulatów utworzenia Czechosłowacji i Jugosławii, określając je jako „pomysł gorszy niż zbyteczny, mało użyteczny warunek do pracy nad warunkami przyszłego pokoju”.
Jeszcze 4 grudnia 1917 roku, kiedy występował przed Kongresem USA z propozycją wypowiedzenia wojny Austro-Węgrom, mówił: „Nie mamy zamiaru w jakimkolwiek stopniu szkodzić ani przebudowywać Austro-Węgier. Nie jest naszą sprawą wtrącać się do tego, co robią ze swoim życiem… Nie jest naszym celem i zamiarem cokolwiek im narzucać”. Nie były to wypowiedzi, świadczące o całkowitej akceptacji powstania po wojnie Czechosłowacji.
We wrześniu 1917 roku prezydent Wilson powołał do życia specjalny komitet do spraw przygotowania propozycji warunków zakończenia wojny. Do tego komitetu, pracującego pod kierunkiem Disneya Mezesa, rektora jednego z nowojorskich uniwersytetów, powołano 150 czołowych intelektualistów amerykańskich.
Słowaccy i czescy emigranci w Ameryce zaczęli ze sobą współpracować bliżej w roku 1915. Słowacką reprezentacją polityczną była Slovak League of America. W październiku 1916 roku w Cleveland (jednym z największych centrów słowackiej emigracji) podpisano porozumienie o współpracy z Czechami.
Wspólnym celem miało być działanie na rzecz „połączenia narodu czeskiego i słowackiego w federacyjnym związku państw, z pełną autonomią Słowacji”. W dniu 15 stycznia 1917 roku odbyła się w Nowym Jorku po raz pierwszy wspólna demonstracja Czechów i Słowaków, w której uczestniczyło około 5 tysięcy osób – obywateli amerykańskich. Wedle ówczesnych szacunków w USA żyło 600 tysięcy Słowaków i prawie tyle samo Czechów;
ilość Słowaków wykazywała przy tym silną tendencję wzrostową, gdyż niektóre osoby, które przybyły do Ameryki jako Węgrzy, w trakcie wojny zmieniły narodowość na słowacką. W każdym przypadku znaczenie i wielkość obu grup narodowych – słowackiej i czeskiej – było w USA takie same.
Efektem demonstracji był telegram do prezydenta i powstanie Słowiańskiego Biura Prasowego (Slav Press Bureau, które w kwietniu 1918 roku przeniosło się do Waszyngtonu). Na czele Biura stanął Karel Pergler, urodzony w Czechach adwokat ze stanu Iowa, obywatel USA od roku 1903 (później pierwszy ambasador USA w Czechosłowacji, do Pragi reemigrował w roku 1929, tam został posłem do parlamentu, we współpracy z faszystami czeskimi zwalczał Edvarda Beneša i Tomáša Masaryka; w 1931 roku pozbawiono go mandatu poselskiego, gdyż uznano, że nie jest obywatelem czechosłowackim, wrócił do USA, gdzie został wykładowcą szkół prawniczych).
Dzięki wysiłkom Perglera prasa amerykańska zaczęła pisać o Czechach i Słowakach i popularyzować ideę powstania ich wspólnego państwa. Z inicjatywy Biura obywatele amerykańscy – zgodnie z amerykańską tradycją lobbingu – wysłali setki depesz do Białego Domu z żądaniem poparcia starań Czechów i Słowaków na arenie międzynarodowej.
Karel Pergler, wykorzystując swoje kontakty prawnicze, doprowadził do tego, że senator z Iowy William Keenyon 25 maja 1917 roku odczytał w Senacie USA rezolucję, żądającą od Kongresu i Prezydenta, aby „Stany Zjednoczone domagały się suwerenności Czechów i Słowaków i utworzenia państwa czesko-słowackiego jako ważnej części każdej demokratycznej i sprawiedliwej organizacji Europy po zakończeniu wojny”. Na gruncie amerykańskiej kultury politycznej fakt ten miał wielkie znaczenie i wiążąco określał kierunek polityki amerykańskiej.
Od początku 1918 roku przyjaciele Czechów i Słowaków w Ameryce podejmowali starania, aby przywódcy czechosłowaccy – Masaryk i Štefánik – mogli przyjechać do USA i osobiście przedstawić amerykańskiej opinii publicznej wizję Czechosłowacji.
Andrzej Krawczyk
