Inżynierowie z pomnika

 TO WARTO WIEDZIEĆ 

Na jednym z placów w centrum Limy znajduje się pomnik, wzniesiony w 1914 roku przez władze Republiki Peru dla upamiętnienia polskich inżynierów, którzy nie tylko przyczynili się do rozwoju tego kraju, ale w dużej mierze  wpłynęli na kształtowanie się peruwiańskiej myśli technicznej.

Centralną postacią tego pomnika jest Edward Jan Habich, który urodził się 31 stycznia 1835 roku w Warszawie, w rodzinie urzędnika Komisji Skarbu Królestwa Kongresowego. Po ukończeniu gimnazjum gubernialnego w 1852 roku Habich wstąpił do armii rosyjskiej. Służbę wojskową odbył w petersburskiej Akademii Wojskowej, gdzie studiował na Wydziale Artylerii. W 1858 roku wyjechał do Paryża.

Tam kontynuował naukę w prestiżowej Szkole Budowy Mostów i Dróg, którą ukończył z dyplomem inżyniera. Na wieść o wybuchu powstania styczniowego wrócił do Polski, by wziąć w nim udział, a po jego stłumieniu ponownie znalazł się w Paryżu, gdzie początkowo był profesorem mechaniki w Szkole Wyższej Polskiej, a potem jej dyrektorem.

Mimo uznania, jakim cieszył się w kołach Wielkiej Emigracji, Habich zdecydował się w 1869 roku opuścić stolicę Francji i pod wpływem Ernesta Malinowskiego, który zyskał zgodę rządu peruwiańskiego na zatrudnianie w tym kraju polskich inżynierów, emigrantów politycznych, podjął decyzję o wyjeździe do Peru.

Po przybyciu do Limy otrzymał stanowisko inżyniera rządowego i dyrektora robót publicznych. Edward Habich nie tylko nadzorował roboty publiczne na terenie całego Peru, ale realizował także własne wielkie projekty, np. prace irygacyjne na południu tego kraju, rozbudowę portów Arica i Callao, liczne projekty urbanistyczne czy projekty nawadniania niektórych peruwiańskich regionów.

W 1872 roku utworzył Korpus Inżynierów, wzorowany na francuskiej organizacji zawodowej. Był członkiem założonego przez E. Malinowskiego Peruwiańskiego Towarzystwa Geograficznego. Przez szereg lat wydawał w Limie rocznik, poświęcony zagadnieniom budownictwa i górnictwa – pierwsze w Peru czasopismo techniczno-naukowe. Opracował także projekt prawa górniczego, a ponadto był inicjatorem wprowadzenia w tym kraju systemu metrycznego.

W 1873 roku jako oficjalny przedstawiciel rządu peruwiańskiego Habich pozyskał dla tego kraju wielu uzdolnionych młodych inżynierów, przeważnie wykształconych w Paryżu Polaków. To dzięki niemu w 1873 roku przybył do Peru Władysław Kluger (1849-1884), absolwent Instytutu Technicznego w Krakowie oraz wspomnianej już paryskiej Szkoły Mostów i Dróg.

Na terenie Peru projektował on i wznosił budowle lądowe i wodne, m.in. żelazne molo w porcie Callao, spiętrzenie wód przepływającej przez Limę rzeki Rimac, liczne kanały irygacyjne, kanalizację Callao, wodociągi. Projektował też gmachy publiczne i kościoły. Do najważniejszych osiągnięć Klugera zalicza się zaprojektowanie czynnej do dziś drogi wysokogórskiej, łączącej Peru z Boliwią.

Drogę tę zbudowano w 1878 roku. Położona jest ona na wysokości od 560 aż do 4500 m n.p.m., przecina łańcuch Andów i prowadzi z peruwiańskiego miasta Tacna do stolicy Boliwii La Paz. Kluger napisał także szereg prac naukowych z zakresu hydrauliki, mechaniki i wytrzymałości materiałów, m.in. pierwszy w języku polskim nowoczesny podręcznik z zakresu wytrzymałości materiałów.

W 1875 roku jako pierwszy Polak prowadził w Ameryce Południowej badania archeologiczne; eksplorował np. prehistoryczne cmentarzysko w Ancon koło Limy. Cenny zbiór starożytności peruwiańskich przekazał po powrocie do Polski w 1880 roku Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.

Wraz z Klugerem do Peru przybył inny były powstaniec styczniowy – Władysław Folkierski (1842-1904). Obu łączyły studia na paryskiej uczelni, na której jako zapaleni matematycy, mający ambicje naukowe, wraz z Władysławem Krekowskim i Władysławem Gosiewskim utworzyli Towarzystwo Nauk Ścisłych. Władysław Folkierski przebywał w Peru w latach 1873-1889.

Pełnił tam funkcję inżyniera do spraw komunikacji; angażował się w prace konstrukcyjne i geodezyjne przy budowaniu linii kolejowych. Współpracował z Ernestem Malinowskim przy budowie kolei transandyjskiej oraz budowie fortyfikacji portów La Punta i Callao, a po wojnie z Chile kierował rozbudową sieci kolejowej na południu Peru.

Zaprojektował i zbudował linię telegraficzną pomiędzy miastami Puno i Cuzco. Organizował ważny dla gospodarki peruwiańskiej transport wodny na jeziorze Titicaca i przez kilka lat zarządzał żeglugą parową na nim.

Zainteresowania Władysława Folkierskiego były jednak znacznie szersze. Na Uniwersytecie św. Marka w Limie założył Wydział Nauk Ścisłych i w latach 1876-1885 był jego dziekanem. Wydał szereg prac naukowych z dziedziny matematyki, przeważnie związanych z rachunkiem różniczkowym, a wydany w Paryżu jego podręcznik Zasady rachunku różniczkowego i całkowego z zastosowaniami w ankiecie „Kuriera Warszawskiego” został uznany za najlepszą polską książkę naukową XIX wieku.

Na pomniku inżynierów w Limie uwieczniono także Ksawerego Wakulskiego (1843-1925), który współpracował z E. Malinowskim przy budowie kolei transandyjskiej, a ponadto projektował i nadzorował budowę innych peruwiańskich linii kolejowych.

Ważną rolę w historii techniki Peru odegrali też inni inżynierowie polscy, którzy w drugiej połowie XIX wieku przybyli do tego andyjskiego kraju. Do nich należeli np. inżynier i budowniczy peruwiańskich dróg Aleksander Miecznikowski, geolog Aleksander Babiński, który w tamtejszych kopalniach stosował własne, nowoczesne metody ich osuszania i prowadził rozległe prace poszukiwawcze bogactw mineralnych, konstruktor Bolesław Majerski czy Tadeusz Stryjeński, który w latach 1874-1877 pracował w Limie jako architekt rządowy.

Powróćmy jednak do tego, dzięki któremu polscy inżynierowie znaleźli w Peru możliwość samorealizacji, do Edwarda Jana Habicha. Podobnie jak Ernest Malinowski, także Habich związał całe swe życie z Peru. I nie będzie przesadą, jeśli za jego największe dokonanie uznamy zorganizowanie w Limie Wyższej Szkoły Inżynieryjno-Górniczej, która była pierwszą wyższą uczelnią techniczną nie tylko w Peru, ale i w całej Ameryce Łacińskiej.

Otwarta w 1876 roku działa do dziś, a Peruwiańczycy twierdzą, iż wszystkie ambitne przedsięwzięcia techniczne i urbanistyczne, które przyczyniły się do powstania nowoczesnego Peru, w niej właśnie wzięły swój początek, i uznają Edwarda Habicha za twórcę peruwiańskiej inżynierii. Mimo prowadzenia licznych prac inżynieryjnych i dydaktycznych Habich wydał ok. 20 prac naukowych z dziedziny matematyki i kinematyki. W pozostawionych przez niego rękopisach znalazł się też niedokończony podręcznik kinematyki.

Edward Habich pełnił funkcję rektora stworzonej przez siebie uczelni aż do śmierci. Wykładowcami tejże szkoły byli wspomniani wyżej polscy inżynierowie: Ksawery Wakulski, Władysław Folkierski, Władysław Kluger, a także Aleksander Miecznikowski, Aleksander Babiński i inni.

Habich zmarł 31 października 1909 roku i pochowany został z największymi honorami w mauzoleum na cmentarzu Presbitero Maestro w Limie. W Limie znajduje się też muzeum jemu poświęcone, a także noszący jego imię plac, na którym stoi pomnik polskich inżynierów, park oraz dwie ulice.

Założona przez niego Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Górnicza szybko się rozwinęła i obecnie działa pod nazwą Universidad Nacional de Ingenieria. Do jej rozwoju przyczynił się także polski architekt Ryszard Jaxa-Małachowski (1887-1972), który od roku 1911, już po okresie „inżynierów z pomnika”, związał swe życie z Peru, zakładając w Limie biuro architektów, prowadzone później przez jego syna Ricarda J. Malachowskiego Benavidesa.

Ryszard Jaxa-Małachowski w latach 1912-1921 był peruwiańskim architektem rządowym. W 1927 roku założył Wydział Architektury przy Wyższej Szkole Inżynieryjno-Górniczej i do roku 1958 był jego profesorem. Od 1931 pełnił funkcję głównego architekta Limy.

Jego dziełem jest przepiękna starówka stolicy Peru z jej głównym placem Plaza de Armas – Plaza Mayor. To on zaprojektował i wybudował m.in. słynny Pałac Arcybiskupi, Pałac Rady Miejskiej, budowle otaczające Plaza de Armas, Club National.

Zaprojektował też główną arterię miasta Paseo de la Republica, gmach Banco Italiano, osiedla Santa Maria del Mar, Urbanización La Cantuta oraz Santa Maria de Chosica. Był ponadto autorem projektu przebudowy Pałacu Prezydenckiego. Zasługi architekta Jaxy-Małachowskiego dla stolicy Republiki Peru upamiętnia tablica na jednej ze ścian Pałacu Arcybiskupiego.

Wspomnijmy jeszcze, że „inżynierowie z pomnika” nie byli ani pierwszymi Polakami, którzy wnieśli swój wkład w rozwój Peru, ani ostatnimi. Pierwszymi przybyłymi do tego kraju Polakami byli sprowadzeni ze Śląska w XVII i XVIII wieku sztygarzy, zatrudnieni jako instruktorzy w kopalniach andyjskich.

Pracowali tu również polscy przyrodnicy i archeolodzy, a w bardzo niedawnej przeszłości ministrem gospodarki i finansów, a później premierem był Pedro Pablo Kuczynski, nie ukrywający swego polskiego pochodzenia.

Danuta Meyza-Marušiak

MP 3/2009