BLIŻEJ POLSKIEJ KSIĄŻKI
Od zmagań wojennych minęło ponad pół stulecia, ale II wojna światowa nadal pozostaje w centrum uwagi historyków. Wydarzenia wojenne ciągle budzą emocje i spory, a efekty tych emocji w formie książek stale znajdują czytelników. Otwarcie licznych dotąd zamkniętych archiwów, upadek systemu komunistycznego w Polsce i w innych krajach naszego regionu ponownie wzbudziło w Europie i w Ameryce zainteresowanie latami wojny i całym okresem lat 1933-1945.
Jedną z najważniejszych wydanych ostatnio książek polskich historyków na temat wojny jest, moim zdaniem, tom studiów Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, która pod redakcją Sławomira Buryła i Pawła Rodaka ukazała się przed rokiem w krakowskim wydawnictwie TA i WPN „Universitas“.
Książka składa się z tekstów przede wszystkim badaczy młodego pokolenia, a wiele z nich poświęcono kwestiom dotąd niepodejmowanym lub rzadko obecnym w polskiej literaturze historycznej. Zmienia się także optyka patrzenia na wojnę; o ile wcześniej dominowały zainteresowania działaniami militarnymi, to teraz młodzi historycy znacznie bardziej koncentrują się na badaniu postaw ludzkich.
Tematem stale obecnym jest zagłada żydów polskich. Wśród licznych opracowań wyróżnia się publikacja Prowincja noc. życie i zagłada żydów w dystrykcie warszawskim (Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2007).
Dotąd zainteresowanie historyków skupiało się przede wszystkim na losie społeczności żydowskiej w dużych ośrodkach miejskich, takich jak Warszawa, Kraków czy Łódź, natomiast autorzy wspomnianej publikacji zbadali to, co wydarzyło się w małych miejscowościach dystryktu warszawskiego, a losy żydowskie oraz żydowsko-polskie opisali pod różnym kątem widzenia.
Dowiadujemy się nie tylko o życiu codziennym żydów w miasteczkach, o ich codziennej walce o byt, wyzwaniach moralnych, przed jakimi stawali ludzie, walczący o życie swoje i swoich najbliższych, o sposobach przetrwania, ale także o stosunku polskiej konspiracji do eksterminacji żydów, o unicestwieniu około 250 000 żydów, mieszkających w miasteczkach wokół Warszawy.
Zainteresowany II wojną światową czytelnik z całą pewnością sięgnie po książkę Roberta Gretzyngiera i Wojtka Matusiaka Polacy w obronie Wielkiej Brytanii (Wyd. „Rebis”, Poznań 2007). To obszerna praca z historii lotnictwa, napisana przez wybitnych znawców przedmiotu.
Mówi nie tylko o sukcesach naszych pilotów, ale przede wszystkim o ich życiu codziennym, z jego cieniami i blaskami, a więc i trudnościami, wynikającymi z nieznajomości języka czy procedur wojskowych, kłopotami z samolotami, wypadkami, stałym ocieraniem się o śmierć. Na podstawie własnych badań autorzy odtwarzają dzień po dniu działania lotnicze nad Wielką Brytanią z udziałem polskich lotników.
Obok sytuacji wzniosłych czy tragicznych opisują zdarzenia najzwyklejsze, nie unikając humorystycznych. Walkę lotników ukazują jako traumatyczne przeżycie. Trudno przy lekturze tej książki uniknąć porównań ze słynnym Dywizjonem 303 Arkadego Fiedlera. Prawda zawarta w pracy Gretzyngiera i Matusiaka odbiega od literackiego obrazu Fiedlera, ale jest bardziej przekonująca.
Na zakończenie tej notatki informacyjnej uwadze czytelniczej polecam kronikarski zapis dziejów Lwowa z okresu od 1 września 1939 roku do 5 lutego 1946 roku. Obszerna, bo ponad 600-stronicowa Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946 została opracowana przez Grzegora Mazura, Jerzego Skwarę i Jerzego Węgierskiego (Wyd. „Unia“ , Jerzy Skwara, Katowice 2007).
Kronika prezentuje nie tylko wydarzenia mające miejsce we Lwowie, ale także w dawnym powiecie lwowskim, począwszy od dramatycznych dni wojny i obrony miasta przed Niemcami, kapitulacji garnizonu lwowskiego, po wkroczenie Armii Czerwonej.
Na podstawie dzienników i pamiętników lwowian autorzy opisują atmosferę i życie mieszkańców w tym okresie. Piszą o przejawach narastania konfliktu polsko-ukraińskiego. Przynoszą bogatą faktografię o pierwszej sowieckiej okupacji miasta, trwającej do 30 czerwca 1941 roku.
Najobszerniejszą część Kroniki stanowi zapis wydarzeń w mieście, znajdującym się pod okupacją niemiecką, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii ukraińskiej, powstania i działalności dywizji SS-Galizien. Prezentowana jest również struktura działalności polskiej konspiracji wojskowej oraz organizacja pomocy dla potrzebujących. Nie brak zapisów dotyczących mordowania Polaków przez nacjonalistów ukraińskich.
Prezentacja wydarzeń drugiej okupacji sowieckiej została poprzedzona rozdziałem poświęconym akcji „Burza“. W tej części dominuje problematyka aresztowań przez NKWD i NKGB oficerów i żołnierzy AK i osób, zaangażowanych w konspiracyjne struktury cywilne. Znajdziemy też informacje o opuszczaniu Lwowa przez Polaków i żydów.
Zapisy Kroniki kończą się 5 lutego 1946 roku, czyli w dniu, gdy nastąpiła ratyfikacja umowy w sprawie granicy polsko-sowieckiej z 16 sierpnia 1945 roku, na podstawie której Lwów znalazł się w granicach ZSRR.
Autorom książki, choć zajmują się oni przede wszystkim sprawami Polaków, udało się pokazać wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter Lwowa, pogłębiający złożoność sytuacji w tym mieście. Tekst uzupełniają liczne ilustracje, mapy, kopie dokumentów. Podobnie jak inne wspominane w tej informacji książki, i ta warta jest uwagi czytelnika, zainteresowanego historią II wojny światowej.
Danuta Meyza-Marušiak
MP 9/2008
