TO WARTO WIEDZIEĆ
Z okazji kolejnej rocznicy uchwalenia przez Sejm Czteroletni Ustawy Rządowej, znanej jako Konstytucja 3 maja (1791 rok), pierwszej w Europie sformułowanej na piśmie ustawy zasadniczej, warto przypomnieć biografię jednego z jej autorów, którego filozofia i poglądy polityczne, a także konkretne działania zaważyły na treści tego oświeceniowego dokumentu. To właśnie Hugo Kołłątaj, zwany Robespierrem polskiej bezkrwawej rewolucji, wywarł szczególny wpływ na kształtowanie się ideologii politycznej obozu reform.
Urodził się 1 kwietnia 1750 roku w Dederkałach na Wołyniu w podupadłej rodzinie szlacheckiej. Będąc najmłodszym, nie mógł liczyć na majątek rodzinny, więc tradycyjnie szukał kariery w stanie duchownym. Jako kleryk studiował na Akademii Krakowskiej, a od 1771 roku we Wiedniu i w Rzymie, gdzie zetknął się z oświeceniową myślą filozoficzną i naukową.
Idee oświeceniowe, szczególnie z zakresu nauk społecznych, przyjął za swoje, rozwijał i wzbogacał, a także realizował w praktyce, szczególnie, jak sam określał, w dziedzinie „poprawy wychowania publicznego”, które, jego zdaniem, stanowiło podstawę wszelkich przemian społeczno-politycznych, a także „poprawy rządu”.
Działalność publiczną rozpoczął w 1776 roku w Komisji Edukacji Narodowej. Zasłużył się jako członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Z ramienia Komisji Edukacji Narodowej reformował według własnego projektu Akademię Krakowską, którą w latach 1777-1786 przekształcił w nowoczesną uczelnię i znaczący europejski ośrodek badań naukowych. W latach 1783-1786 był jej rektorem.
W roku 1786 Hugo Kołłątaj osiadł w Warszawie, dokąd przybył nie tylko jako człowiek znany z nieprzeciętnych walorów intelektualnych, ale również świetny orator i zręczny polityk. W 1787 roku objął urząd podkanclerzego koronnego.
Z jego inspiracji powstał sławny klub polityczny, nazwany w historiografii Kuźnicą Kołłątajowską. Kuźnica propagowała treści antyfeudalne i antystanowe, postulując daleko idące reformy. Do najwybitniejszych przedstawicieli Kuźnicy należeli Franciszek Salezy Jezierski, zwany Wulkanem Gromów, Franciszek Ksawery Dmochowski i Jan Dembowski.
Z upływem czasu program Kuźnicy radykalizował się i zwiększał zasięg swego oddziaływania, przeradzając się w grupę, zwaną jakobinami polskimi, działającą w przededniu i podczas powstania kościuszkowskiego.
Sam Hugo Kołłątaj był zwolennikiem „łagodnej rewolucji”, zmierzającej do przekształcenia feudalnego społeczeństwa w nowoczesne społeczeństwo burżuazyjne, kierowane przez posesjonatów szlachty i mieszczaństwa, rządzone przez „sejm trwały” z monarchą dziedzicznym, choć pozbawionym większych uprawnień.
Zgodnie z taką koncepcją Kołłątaj współdziałał z mieszczaństwem, domagającym się swych praw politycznych i ekonomicznych. W tym duchu napisał Memoriał miast. Był współorganizatorem zjazdu miast i tzw. czarnej procesji, która 2 grudnia 1789 roku podczas Sejmu Czteroletniego, wręczyła królowi prośbę o przywrócenie i rozszerzenie dawnych przywilejów miejskich i wzbudziła obawy szlachty, że polskie mieszczaństwo wywoła rewolucję podobną rewolucji francuskiej.
W czasie trwania Sejmu Czteroletniego Kołłątaj prowadził żywą kampanię publicystyczną. W latach 1788-1789 pisał m.in. głośne Listy Anonima, a w 1790 roku Ostatnią przestrogę dla Polski. Jako współautor Konstytucji i jeden z najaktywniejszych członków sprzysiężenia przed 3 maja, dzięki któremu Konstytucja została przyjęta przez Sejm, zdawał sobie sprawę z jej ograniczoności i z tego, że jest ona tylko pierwszym etapem koniecznej reformy państwa. To on inicjował powstanie w połowie maja 1791 roku Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, pierwszego w Polsce nowoczesnego stronnictwa politycznego ze statutem i rygorami organizacyjnymi.
Celem Zgromadzenia była nie tylko obrona ustroju zreformowanego przez Sejm Czteroletni, ale także walka o przeprowadzenie dalszych reform i przeobrażeń społeczno-politycznych i ustrojowych, np. w kwestii chłopskiej. Podjęte uchwały były wiążące dla członków stronnictwa – posłów, a było ich 125.
Ponadto do Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej należało 14 senatorów i 74 działaczy spoza Sejmu. Czołowymi działaczami stronnictwa oprócz H. Kołłątaja byli I. Potocki, T. A. Mostowski, M. Ossowski. Należało do niego też 7 mieszczan, m.in. F. Barss, A. Mędrzecki i M. Świniarski.
Lata 1787-1891 to najświetniejszy okres w biografii Hugona Kołłątaja. Wyraźną cezurę w jego życiorysie stanowi rok 1792 – rok konfederacji targowickiej, magnackiego spisku przeciw reformom Sejmu Czteroletniego, zawiązanego przy poparciu carycy Katarzyny II, poprzedzającego drugi rozbiór Polski (1793 rok).
To podobno Kołłątaj doradził królowi przystąpienie do konfederacji targowickiej, sam również zgłosił do niej akces w przekonaniu, że uległość wobec targowiczan pozwoli na ocalenie chociaż części dzieła stronnictwa patriotycznego. Gdy jego akces został odrzucony, 25 lipca 1792 opuścił Warszawę i udał się do Saksonii.
Na emigracji uczestniczył w przygotowaniach insurekcji. Wspólnie z I. Potockim i F. K. Dmochowskim wydał w 1793 roku pracę O ustanowieniu i upadku konstytucji polskiej 3 maja 1791. W tym czasie, głównie pod wpływem rewolucji francuskiej, nastąpiła dalsza radykalizacja jego poglądów.
W czasie insurekcji warszawskiej i powstania kościuszkowskiego stał się jednym z jego czołowych przywódców i redaktorem najważniejszych aktów prawnych, m.in. Uniwersału Połanieckiego. Został przewodniczącym Wydziału Skarbu Rady Najwyższej Narodowej.
W grudniu 1794 roku został aresztowany przez władze austriackie i osadzony w więzieniu. Karę odbywał przede wszystkim w Ołomuńcu, gdzie przebywał do 16 listopada 1802 roku. Korzystając z bogatej ołomunieckiej biblioteki, gromadził materiały, pisał konspekty i fragmenty swych planowanych prac naukowych, przede wszystkim z historii. Interesowała go synteza dziejów Polski.
To właśnie on poszerzył zakres historii, włączając do niej dzieje gospodarcze i kulturalne, zalecając szukania autentycznej tradycji narodowej w zwyczajach, obrzędach i wierzeniach ludności chłopskiej. Tym samym stał się prekursorem romantycznej ludowości. Był także autorem pierwszego w Polsce programu badań folklorystycznych.
Po uwolnieniu z więzienia osiadł w wydzierżawionym majątku na Wołyniu. Stał się jednym z współtwórców sławnego Liceum Krzemienieckiego. Od stycznia 1807 do maja 1808 roku był internowany przez Rosjan w Moskwie.
Utworzenie Księstwa Warszawskiego nie oznaczało dla Kołłątaja powrotu do czynnego życia politycznego, zaważyło tu antyjakobińskie nastawienie Napoleona i elity rządzącej Księstwem. Udało mu się natomiast w latach 1809-1810 powtórnie zreformować zgermanizowany po rozbiorach uniwersytet krakowski. Co nie oznaczało jednak upragnionego uczestnictwa w zarządzie edukacji czy w reformie administracji i finansów.
Niewiele zdołał zrealizować ze swoich wielkich zamierzeń naukowych. W 1810 roku ogłosił jedynie Porządek fizyczno-moralny, zarys oświeceniowej antropologii filozofii. Hugo Kołłątaj zmarł 28 lutego 1812 roku w Warszawie. Pośmiertnie, w 1841 roku ukazało się jego dzieło Stan oświecenia w Polsce, a w 1842 roku trzy tomy pracy Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów.
Dopiero w drugiej połowie wieku XX ukazał się szereg jego prac, spoczywających dotąd w rękopisach. Do dziś jednak część z jego twórczości nie jest udostępniona. Dowodem zaniedbań polskiej historiografii wobec tego wybitnego przedstawiciela polskiej filozoficznej i politycznej myśli oświeceniowej jest fakt, że dopiero w roku 2006 ukazały się w języku polskim dwa teksty Kołłątaja: Prawa i obowiązki naturalne człowieka oraz O konstytucjach w ogólności.
Oba teksty przełożył z języka francuskiego, wstępem i przypisami opatrzył Marian Skrzypek, a wydał Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Stale też brak nowoczesnej i całościowej monografii życia i twórczości tego oświeconego intelektualisty, polityka, działacza oświatowego, autora wielu prac naukowych.
Danuta Meyza-Marušiak
MP 5/2008
