TO WARTO WIEDZIEĆ
W wielu nowszych opracowaniach na temat II wojny światowej i okupacji w Polsce spotykamy się z pojęciem Polskie Państwo Podziemne. Dla tych czytelników, którzy swą wiedzę historyczną zdobywali w PRL, termin ten może być niezrozumiały, spróbujmy go więc wyjaśnić.
Autorzy polskich słowników historycznych terminem Polskie Państwo Podziemne określają ogół polskich organizacji konspiracyjnych z lat 1939 – 1945, działających w najważniejszych dziedzinach życia społecznego, tworzących struktury konspiracyjne, stanowiące odpowiednik aparatu legalnego państwa, a jednocześnie będących w stanie spowodować przestrzeganie przez ludność wydawanych przez siebie norm prawnych i rozporządzeń.
W Polskim Państwie Podziemnym władza centralna spoczywała w rękach delegata rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, władzę administracyjną sprawowała Delegatura Rządu Rzeczypospolitej na Kraj. Przedstawicielstwem politycznym był Polityczny Komitet Porozumiewawczy. Polskie Państwo Podziemne miało swoje siły zbrojne, które początkowo stanowiła Służba Zwycięstwu Polski, potem Związek Walki Zbrojnej, przemianowany w 1942 roku na Armię Krajową. Istniał też podziemny aparat sprawiedliwości, m.in. podziemne sądownictwo, działające według zasad określonych przez Kierownictwo Walki Cywilnej.
Konspiracyjną Delegaturę Rządu RP na Kraj powołał rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie swymi dekretami z 18 kwietnia i 8 maja 1940 roku, a utworzona została ona w Warszawie 3 grudnia 1940 roku w chwili, gdy premier gen. Sikorski mianował Cyryla Ratajskiego ze Stronnictwa Pracy delegatem rządu na Generalne Gubernatorstwo. Równocześnie z mianowaniem Ratajskiego delegatem rządu na ziemie zachodnie, czyli tereny włączone do Rzeszy, został mianowany Adolf Bniński, wybitny działacz poznańskiej prawicy. Po aresztowaniu Bnińskiego w 1941 roku Ratajski został delegatem na cały kraj.
W koncepcji rządu delegat na kraj zajmował kluczową pozycję, odpowiadając za stworzenie aparatu wspierającego w kraju politykę rządu na uchodźstwie. Pierwszy delegat, Cyryl Ratajski, polityk związany z umiarkowaną prawicą, wieloletni prezydent Poznania, przez ponad półtora roku sprawowania swojej funkcji stworzył podstawy funkcjonowania cywilnej administracji podziemnej – Delegatury Rządu na Kraj.
Delegatura posiadała departamenty, odpowiadające zakresem swej pracy ministerstwom. Powstały m.in. departamenty: prezydialny, spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, informacji i prasy, przemysłu i handlu, rolnictwa, oświaty, pracy i opieki społecznej, robót publicznych i odbudowy, sprawiedliwości, skarbu, poczt i telegrafów, komunikacji. Do najaktywniejszych należał Departament Spraw Wewnętrznych, który m.in. organizował na całym obszarze II Rzeczypospolitej delegatury okręgowe i powiatowe, mające tworzyć podziemną administrację państwową i objąć władzę po okupancie.
Departament ten m.in. analizował sytuację na ziemiach wschodnich i wcielonych do Rzeszy, próbował roztaczać opiekę nad Polakami wywiezionymi do Niemiec, uwięzionymi i przetrzymywanymi w obozach koncentracyjnych, prowadził wywiad i kontrwywiad. Powstała w nim również komórka zajmująca się wspieraniem akcji pomocy dla Żydów.
Z Departamentem Spraw Wewnętrznych ściśle współpracował Departament Informacji i Prasy, prowadzący studia nad różnymi aspektami sytuacji pod okupacją, które przesyłano do innych komórek Delegatury oraz przekazywano do szerszego użytku w postaci biuletynów agencyjnych i czasopism. Tam też przygotowywano dla rządu londyńskiego sprawozdania o sytuacji w kraju, gromadzono prasę konspiracyjną. Materiały te wysyłano za pośrednictwem kurierów.
W Departamencie Pracy i Opieki Społecznej organizowano pomoc dla aresztowanych i ich rodzin. Departament dotował działającą legalnie Radę Główną Opiekuńczą, a także przygotowywał na okres powojenny reformę prawa pracy i zasady działania samorządu pracowniczego.
Departament Oświaty i Kultury koordynował niezwykle rozgałęzioną akcję tajnego nauczania, współpracując z Tajną Organizacją Nauczycielską, a jego Dział Kultury zajmował się rejestrowaniem dokonywanego przez okupanta rabunku dzieł sztuki, próbował ustalać miejsca ich przewiezienia, starał się zabezpieczyć część zbiorów. Z jego funduszów wypłacano zapomogi pisarzom i naukowcom pozbawionym środków do życia.
Z budżetu Delegatury, który w 1943 roku wynosił ponad 4 mln. dolarów, a w 1944 roku 12 mln. dolarów, najwięcej wydawano na opiekę społeczną oraz oświatę.
Pracą Delegatury kierował delegat Rządu RP na kraj. Po Cyrylu Ratajskim, który z funkcji ustapił we wrześniu 1942 roku, kolejnymi delegatami byli: Jan Piekałkiewicz, Jan Stanisław Jankowski i Stefan Korboński. Delegatura rozwiązała się 1 lipca 1945 roku w związku z powstaniem Rządu Jedności Narodowej.
Podziemny aparat sprawiedliwości działał według zasad określonych przez Kierownictwo Walki Podziemnej, utworzone w styczniu 1941 roku przy Komendzie Głównej Armii Krajowej, a jesienią 1941 roku przekształcone w samodzielną komórkę Delegatury Rządu Rzeczypospolitej na Kraj. KWP nie tylko organizowało czynny i bierny opór ludności cywilnej wobec okupantów, sabotaże, ale też przeciwdziałało rozpowszechnianiu się kolaboracji, opracowywało instrukcje postępowania dla różnych grup zawodowych.
W swych instrukcjach zakazywało Polakom wykonywania pewnych funkcji w aparacie okupacyjnym, piętnowało osoby utrzymujące stosunki towarzyskie z Niemcami, zakazywało chodzenia do kin, kasyn, na niemieckie koncerty. Za takie przewinienia piętnowano konkretne osoby w prasie podziemnej, karano chłostą, naganą, kobietom golono głowy. Poważniejsze przestępstwa kierowano do podziemnych sądów specjalnych, które mogły wydawać także wyroki śmierci.
Siłą zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego była Armia Krajowa, konspiracyjna organizacja wojskowa stanowiąca krajową część sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Powołana na rozkaz Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych 13 listopada 1939 roku, praktycznie zaczęła działać w kraju od stycznia 1940 roku jako Związek Walki Zbrojnej. W dniu 4 lutego 1942 roku po scaleniu wszystkich krajowych podziemnych organizacji wojskowych Związek zmienił nazwę na Armia Krajowa. Wiosną 1944 roku Armia Krajowa liczyła ok. 10,7 tys. oficerów, ok. 7,5 tys. podchorążych i ok. 87,9 tys. podoficerów, ogółem liczyła ponad 300 tys. zaprzysiężonych członków.
Kolejnymi komendantami głównymi Związku Walki Zbrojnej, a potem dowódcami Armii Krajowej byli: gen. Kazimierz Sosnkowski, gen. Stefan Rowecki „Grot”, gen Tadeusz Komorowski „Bór”, gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”. Armia Krajowa formalnie została rozwiązana przez jej dowódcę gen. L. Okulickiego w dniu 19 stycznia 1945 roku. Część jej członków w obawie przed aresztowaniem przez radzieckie władze wojskowe i NKWD pozostała w konspiracji.
Konspiracyjną reprezentacją partii politycznych w okupowanej Polsce był utworzony 7 lutego 1940 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy. Jego poprzedniczką była, powstała w październiku 1939 roku, Główna Rada Polityczna, stanowiąca polityczne oparcie dla Służby Zwycięstwu Polski.
Polityczny Komitet Porozumiewawczy rozpoczął swą działalność 26 lutego 1940 roku w Warszawie. Tworzyli go przedstawiciele następujących partii: socjalistycznej Wolności, Równości, Niepodległości (dalej WRN), Stronnictwa Ludowego (SL), Stronnictwa Narodowego (SN) oraz Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), od lipca 1940 roku było w nim także Stronnictwo Pracy (SP). Od października 1941 roku do marca 1943 roku zamiast przedstawiciela WRN w skład Politycznego Komitetu Porozumiewawczego wchodziła Partia Polskich Socjalistów. Do grudnia 1940 roku Komitet działał przy Związku Walki Zbrojnej, a później przy Delegaturze Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj.
W marcu 1943 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną, która w wydanej w sierpniu 1943 roku Deklaracji Porozumienia Politycznego stwierdzała m.in., iż stanowi surogat parlamentu polskiego w konspiracji. Ponadto głosiła konieczność przeprowadzenia po wojnie reform społecznych oraz nienaruszalność przedwojennych wschodnich granic Polski przy jednoczesnym rozszerzeniu jej terytoriów na zachodzie.
Działała do stycznia 1944 roku, kiedy to na jej miejsce delegat Rządu RP na Kraj powołał 17-osobową Radę Jedności Narodowej, która, pełniąc funkcję podziemnego parlamentu, wydała swą deklaracją programową O co walczy naród polski, uzupełnioną Odezwą do narodu polskiego z 15 marca 1944 roku. W przyjętej 22 lutego 1945 roku uchwale Rada, protestując przeciwko postanowieniem konferencji jałtańskiej w sprawie wschodniej granicy Polski, jednocześnie głosiła, iż „zastosuje się” do tych decyzji w nadziei zachowania niepodległości Polski oraz ułożenia stosunków z ZSRR na zasadach obustronnej nieingerencji w sprawy wewnętrzne.
Po utworzeniu Rządu Jedności Narodowej Rada rozwiązała się w dniu 1 lipca 1945 roku, wydając jeszcze manifest Do narodu polskiego i Narodów Zjednoczonych.
Polskie podziemie na tle ruchu oporu w innych krajach Europy wyróżniało się niezwykle wysokim stopniem zorganizowania, a główne instytucje podziemia miały oparcie w pełnomocnictwach udzielonych przez legalne władze państwowe przebywające poza krajem. Stąd też mówimy o Polskim Państwie Podziemnym, a nie o spontanicznym ruchu oporu.
Danuta Meyza-Marušiak
MP 2/2006
